انسان و نگهداری از حیوانات

تاریخ همراهی حیوانات با انسان از بدو شروع زندگی انسان بر روی کره زمین بوده است. نیاز انسان به غذا و همچنین انجام کارهای روزمره خود، انسان را بر آن داشت تا در کنار استفاده از دیگر زمینه هایی همچون استفاده از گیاهان و مواد معدنی و. ..که بر روی کره زمین برای زندگی وی در اختیار وی قرار گرفته بود از حیوانات هم بهره ببرد. برای همین به رام کردن برخی از حیوانات پرداخت. تا از گوشت و پوست و شیر آن ها برای تغذیه و از قدرت و توانایی آن ها برای انجام کارهای مانند شخم زدن و بارکشی و حرکت از نقطه ای به نقطه دیگر و حتی نگهبانی استفاده کند.

به تناسب مناطق مختلف زمین و بر اساس قابلیت آب و هوایی زیستگاه های مختلف انسان از اسب و قاطر و الاغ و شتر و فیل و گاو و حتی سگ برای بارکشی و سواری و حمل و نقل استفاده کرده است. گرچه برخی از این ها استفاده متنوع داشته اند مثلا از شتر علاوه بر حمل و نقل، برای تغذیه از گوشت و شیر آن و یا از سگ علاوه بر حمل و نقل برای نگهبانی از خانه و گله استفاده می شده است.

با پیشرفت دانش بشری و اختراع ابزارهای جدید، استفاده از حیوانات نیز دستخوش تغییر شد. انسان که زمانی برای مسافرت و حمل و نقل از حیوانات استفاده می کرد، از خودرو و هواپیما و… برای این منظور استفاده کرد. بنابراین به کارگیری حیوانات در این زمینه ها نیز منسوخ و یا بسیار محدود شد. دیگر کسی برای رفتن از شهری به شهر دیگر، از اسب و شتر نمی کند مگر اینکه بخواهد به صورت تفریحی دست به چنین اقدامی بزند. به ویژه در زندگی شهری، دیگر نگهداری حیوانات، ضرورتی ندارد. و غالبا دیگر نه نیازی به استفاده از سگ برای نگهبانی هست و نه به اسب و. .. برای حمل و نقل و رفت و آمد. ضمن اینکه در سبک زندگی شهری، دیگر جایی برای گله داری و نگهداری گاو و حتی پرندگانی چون مرغ و اردک و… هم نیست.

گرچه در سبک زندگی روستایی هنوز هم به غیر از موارد معدود، همراهی انسان و حیوان ادامه دارد.

اما در سبک زندگی شهری، همراهی حیوانات با انسان، شکل جدیدتری به خود گرفته است. با توجه به محدودیت هایی که در سبک زندگی شهری وجود دارد، گرایش به نگهداری حیوانات متناسب با آن بیشتر شده است که اغلب آن ها جبنه تزیینی و سرگرمی دارد. برخی به نگهداری پرندگان تزیینی همچون انواع طوطی ها و قناری و مرغ عشق و…و یا نگهداری ماهیان زینتی می پردازند البته در این میان موارد خاص دیگری نیز مشاهده می شود از نگهداری برخی خزندگان همچون لاک پشت و مار و برخی انواع مارمولک ها گرفته تا خرگوش و موش و گربه و سگ.

نگهداری اینگونه حیوانات را در محیط شهری و در فضای خانه، از ابعاد مختلف می تواند مورد بررسی قرار گیرد. ما در این جا به ابعاد بهداشتی و یا حقوقی نگهداری از این حیوانات نمی پردازیم. و صرفا به ابعاد شرعی و دینی آن می پردازیم.

در روایات دینی ما به نگهداری برخی از حیوانات توصیه شده است. که با تامل در آن ها، مشخص می شود که هدف از نگهداری این حیوانات جنبه تزیینی ندارد. به برخی از روایاتی که در این باره وارد شده است اشاره می شود:

1. ۱.  داود رقّی گفت: نزد امام صادق(ع) بودم که کبوتری را دیدم که از زیر تخت بیرون آمد، به ایشان گفتم: جانم فدای شما! پرنده ای را که می خواند به شما هدیه دهم؟ حضرت(ع) فرمود: آن پرندگان مسخ شده اند، اگر می خواهی پرنده ای داشته باشی، مانند این را که از کبوتران حضرت اسماعیل(ع) باقی مانده است، داشته باش.
2. ۲. مردی به پیامبر(ع) از ترس خود شکایت نمود و چاره ای خواست، پیامبر(ص) فرمود: یک جفت کبوتر نگاهداری نما.
3. ۳. امام علی(ع) فرمود: بال زدن کبوتران شیاطین را می راند.
4. ۴.  پیامبر (ص) فرمود: بودن گوسفند در خانه باعث می شود که هفتاد در فقر از بین برود.
5. ۵. امام صادق(ع) فرمود: مؤمنی نیست که در خانه اش بزغاله ای نباشد و آن خانه مقدس و با برکت نشود و اگر دو بزغاله در این خانه باشد هر روز دو مرتبه این خانه مقدس می شود. مردی پرسید: چه گونه مقدس می شود؟ به آن ها گفته می شود تا هنگامی که سفره شما پاکیزه است برکت بر شماست.
6. ۶.  جعفری گفت: در خانه امام کاظم(ع) یک جفت کبوتر را دیدم و ایشان را دیدم که برای آن ها نان خرد می کرد و می فرمود: این کبوتران در شب تحرک دارند و انس می گیرند ولی در شب بال نمی زنند، و هر انسانی که در خانه باشد از جانواران موذی در امان است.
7. ۷. امام صادق(ع) فرمود: خانه پیامبری نبود که در آن کبوتری نباشد، چرا که جن های احمق با کودکان آن خانه بازی می کردند ولی زمانی که کبوتری در خانه بود آن ها به کبوتران مشغول می شدند و مردم را ترک می نمودند.
8. ۸.  پیامبر (ص) فرمود: مانع کبوتران نشوید که در منازلتان لانه بسازند.
9. ۹. پیامبر (ص) فرمود: حیواناتی را در خانه نگه داری کنید، تا شیاطین به جای این که به فرزندانتان مشغول شوند به آن ها مشغول شوند.
10. ۱۰.  امام باقر(ع) فرمود: هر کس که ما اهل بیت را دوست دارد، کبوتر را نیز دوست داشته باشد.
11. ۱۱. امام کاظم (ع) فرمود: خانه تان را از سه چیز خالی نگه ندارید که آن ها خانه را آباد می نمایند: ۱- گربه ۲- کبوتر ۳- خروس و اگر با خروس مونسی (مرغ) هم باشد، مانعی ندارد.

12. ۱. – از پیامبر نقل شده است که کسی که خروس سفید را در خانه نگهداری نماید از سه شر در امان خواهد بود: ۱- از کافر ۲- از کاهن ۳- از ساحر.

طبق این روایات، نگهداری این حیوانات در منزل، مطلوب دانسته شده است. گرچه با سبک زندگی شهری امروزی و سبک معماری و زندگی آپارتمان نشینی فعلی، نگهداری از این حیوانات، ممکن نیست. از طرفی این سوال پیش می آید که آیا حیواناتی که نگهداری آن ها درمنزل مفید است منحصر به این موارد استیا این مواردی که بدان اشاره شده است متناسب با جغرافیای آن مناطق بوده است. چون شاید حیوانات دیگری هم باشند که نگهداریشان مفید باشد ولی چون زیستگاه آن ها در منطقه خاور میانه نبوده است، و مردم این منطقه با آن ها آشنایی نداشتند برای همین بدانها اشاره نشده است؟ در این باره نمی توان نظر قطعی داد. گرچه قدر متیقن این است که حیوانات معدودی هستند که زیستگاهشان در منطقه ای غیر از خاورمیانه است و در عین حال قابلیت اهلی شدن و نگهداری در خانه را دارند.

اما در کنار سفارش به نگهداری حیوانات مذکور، از نگهداری برخی دیگر از حیوانات اهلی در منزل نیز نهی شده است. از جمله آن ها نگهداری سگ در خانه است. پیامبر(ص) فرمود: خانه ای که سگ در آن باشد، ملائکه الهی به آن در نمی آیند.

همچنین امیرمومنان علی (ع) فرمود: از نگهداری سگ در خانه بپرهیزید.

بی شک نهی از نگهداری این حیوان در محیط زندگی و نهی از نزدیک شدن به آن، برای آلوده بودن آن و زمینه انتقال برخی از میکروب ها و نجس بودن آن از نظر حکم فقهی است و روشن است که حفظ و نظافت و بهداشت خود و محیط زندگی و پاکی بدن ولباس و ظروف و ابزار و وسایل خورد و خوراک از نظر تعالیم دینی اهمیت بسیاری دارد؛ ولی با این حال داشتن سگ آموزش دیده که از آن برای اهدافی مانند نگهبانی مزرعه، کارخانه و گله یا در شکار و جست و جوی اجناس قاچاق استفاده می شود، در صورتی که سه نکته یاد شده (نظافت، طهارت و بهداشت) درباره آن مراعات شود از نظر احکام اسلامی اشکال ندارد.

امیر مومنان فرمود: در نگهداری سگ خیری نیست، مگر در سگ شکاری برای نگهبانی و سگ همراه گله گوسفندان.

پس می بینیم که نگهداری سگ نیز با وجود اینکه شرعا نجس است ولی در شکار و نگهبانی استثنا قائل شده اند.

نجس دانستن سگ بدین معنا نیست که این حیوان هیچ فایده ای برای انسان ندارد و یا باید آن را از هستی ساقط کرد. بلکه بدین معناست که در نگهداری آن باید احکام طهارت و نجاست را رعایت کرد و از ورود سگ در فضای داخل منزل و تماس آن با لوازم و ظروف و لباس اجتناب کرد و ادعای تزریق واکسن و یا شستشوی آن نیز نمی تواند نجاست ان را از بین برد چرا که نجاست سگ، عارضی نیست که با شستن از بین برود بلکه تمامی اجزای سگ نجس شمرده می شود. مخصوصا در زندگی شهری که عملا توجیهی برای نگهداری آن وجود ندارد. و گرنه سگ از معدود حیواناتی است که قابلیت آموزش پذیری بالایی دارد و در موارد متعدد می تواند به کار بیاید

اما نگهداری از حیواناتی همچون پرندگان آواز خوان و زینتی و یا خزندگان و… که اخیرا باب شده است گرچه نهی صریح شرعی در باره اینها نداریم اما آن چه که از روایات برداشت می شود این است که در مورد نگهداری حیوانات غیر اهلی و یا تزیینی، سفارشی نمی بینیم و تنها این سفارش ها در زمینه حیوانات اهلی و مفید بیان شده است. ضمن اینکه عقلا هم سلب آزادی از هیچ موجودی صحیح نیست. برای همین اینگونه حیوانات که عملا قابلیت اهلی شدن ندارند و فایده ای هم جز جنبه تزیینی و سرگرمی ندارند، نمی تواند از نظر شرعی صحیح باشد. ضمن اینکه از حیث بهداشتی و یا برخی مخاطرات جانی که می توانند ایجاد کنند نیز در نگهداری اینگونه حیوانات باید تامل بیشتری کرد.